У ліпені 1989 году, у бурныя дні рэформаў і галоснасьці Міхаіла Гарбачова, 64-гадовага ўкраінскага пэнсіянэра адвялі ў падвал турмы ў Кіеве, каб расстраляць пасьля суду, які здаваўся вяртаньнем у іншую, значна больш змрочную эпоху, пішуць журналістка Ўкраінскай службы Радыё Свабода Яраслава Цімашчук і карэспандэнт Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода Рэй Фурлонг.
Двума гадамі раней Івана Ганчарука забрала савецкая міліцыя, якая пад’ехала на машыне без апазнавальных знакаў да яго дому ў вёсцы пад Харкавам.
У той час ён пасьвіў трусоў, расказала гісторык Леся Бандарук, чыя кніга пра гэтую справу выходзіць сёлета. Ягоная жонка Ганна ня ведала, куды яго вязуць і чаму.
«Мужчыны правялі ператрус, сканфіскавалі дакумэнты. Яны сказалі Івану пераапрануцца і забралі яго», — сказала Бандарук Украінскай службе Радыё Свабода.
Ганчарука пакаралі сьмерцю за тое, што ён зрабіў 45 гадоў таму: ён уступіў ва Ўкраінскую паўстанцкую армію (УПА), заснаваную на захадзе Ўкраіны падчас нацыстоўскай акупацыі ў Другой усясьветнай вайне, і змагаўся як супраць нацыстаў, так і супраць Савецкай арміі.
Гэта апошняе вядомае сьмяротнае пакараньне байца УПА савецкімі ўладамі. Незадоўга да арышту, з словаў аўтаркі кнігі, Ганчарук атрымаў ананімны ліст:
«Будзь асьцярожны, яны капаюць пад цябе за тваю мінуўшчыну».
Ганчарук далучыўся да УПА ў 1944 годзе пасьля адступленьня нацысцкіх войскаў з Валыні, дзе ён жыў, сказала Бандарук.
Ганчарука да таго ўжо былі арыштоўвалі. Пасьля заканчэньня вайны савецкія службы бясьпекі вышуквалі ўкраінскіх нацыяналістаў.
Яму прысудзілі сьмяротнае пакараньне на паказальным судзе, але пазьней прысуд замянілі на 20 гадоў пазбаўленьня волі ў Сыбіры. Ён быў вызвалены ў 1956 годзе, падчас палітычнай адлігі пасьля сьмерці савецкага дыктатара Ёсіфа Сталіна.
«Савецкая імпэрыя развальвалася»
Паўторна яго арыштавалі празь некалькі дзесяцігодзьдзяў, у той час калі кіраваў Гарбачоў і палітычных зьняволеных вызвалялі.
Гэта быў таксама час адраджэньня нацыяналістычных настрояў ва Ўкраіне і іншых савецкіх рэспубліках, якія празь некалькі гадоў, у 1991 годзе, з распадам Савецкага Саюзу дасягнулі незалежнасьці.
«Савецкая імпэрыя развальвалася. Украінскія дысыдэнты і праваабаронцы дзейнічалі», — сказала Бандарук, якая працуе ва Ўкраінскім інстытуце нацыянальнай памяці.
«Магчыма, арганізатары суду думалі, што змогуць супакоіць насельніцтва, і такія крокі, як гэтая судовая справа, дапамогуць ім надалей запалохваць людзей і захоўваць свой уплыў», — сказала яна.
Георгій Касьянаў, кіраўнік Лябараторыі дасьледаваньняў міжнароднай памяці Люблінскага ўнівэрсытэту ў Польшчы, сказаў, што тагачасны кіраўнік украінскага ўпраўленьня КГБ СССР Мікалай Галушка быў вядомы як прыхільнік жорсткай лініі.
«Яны вырашылі выкарыстаць [справу], каб дыскрэдытаваць частку апазыцыі, бо частка апазыцыі, безумоўна, мела карані ў УПА або сувязі з вэтэранамі УПА, з вызваленымі ў 1950-я гады, — сказаў ён Радыё Свабода.— Ганчарук быў менавіта з гэтай кагорты».
Абвінавачаньні ў нацызьме
З словаў Бандарук, суд, які адбыўся пасьля гэтага, «быў фарсам, людзі ў судзе гралі ролі, даючы загадзя замоўленыя паказаньні».
Сярод іх была жанчына, якая заявіла, што Ганчарук быў адным з чатырох мужчын, якія забілі яе бацьку ў 1944 годзе, калі ёй было 12 гадоў.
Адвакат абароны сьцьвярджаў, што наўрад ці яна магла пазнаць Ганчарука праз столькі гадоў.
«Нават у рамках савецкай юрыдычнай сыстэмы гэта пярэчыла абсалютна ўсяму, — сказаў Касьянаў. — Згодна з савецкім заканадаўствам, яго нельга было зноў асудзіць паўторна за тое самае злачынства».
Судовым працэсам кіраваў Барыс Плахцій, а справу аб прызначэньні сьмяротнага пакараньня (расстрэлу) ужо даводзіў яго намесьнік Сяргей Кіпень.
«Плахцій і Кіпень асудзілі сотні людзей на зьняволеньне ў ГУЛАГу... А потым яны ж адмовілі гэтым людзям у рэабілітацыі», — сказала Бандарук.
Плахцій, які за некалькі гадоў да таго прыгаварыў да сьмяротнага пакараньня іншага былога чальца УПА, не адказваў на званкі з просьбай пракамэнтаваць сытуацыю. Кіпень паклаў слухаўку, калі яму патэлефанавала радыё «Радыё Свабода», каб спытаць пра справу.
Ганчарук правёў два гады ў луцкай турме на паўночным захадзе Ўкраіны. Незадоўга да пакараньня сьмерцю ён зьняў зубныя пратэзы і адправіў іх сваякам, мяркуючы, што яго цела ім не аддадуць.
Паводле афіцыйных зьвестак, ён быў пакараны сьмерцю 12 ліпеня 1989 году.
Ягоная ўдава Ганна, якой зараз 95 гадоў, дагэтуль ня ведае, дзе ён пахаваны.
